W drugiej połowie XIX wieku leżąca na zachodnich kresach Galicji Biała stanowiła najbardziej niemieckie miasto spośród wszystkich należących do tego kraju ośrodków miejskich, najliczniejszą grupę narodową w mieście stanowili Niemcy. W 1869 roku, kiedy Galicji przyznano autonomię kulturalną w urzędach, sądach i szkołach, jako język urzędowy wprowadzono język polski. Okoliczności te wywołały ogólne niezadowolenie rządzących w Białej Niemców, którzy dążyli do obrony niemieckiego charakteru miasta i swojej dominacji. Wykorzystując wpływy w instytucjach niepodlegających rządowi, Niemcy blokowali polską „ekspansję”. W 1890 roku Rada Gminna Białej podjęła uchwałę o wprowadzeniu wyłącznie niemieckich nazw ulic i placów, a od 1891 roku w bialskim magistracie można było załatwić sprawę wyłącznie w języku niemieckim. Jednocześnie w instytucjach miejskich zatrudniano wyłącznie Niemców, którzy na każdym kroku okazywali pogardę dla Polaków, polskiej kultury oraz tradycji.
Karta pocztowa: Polska szkoła wydziałowa im. Tadeusza Kościuszki w Białej. Autor: b.d. Wydawca: B. Loinger, Biała. Rok: ok. 1911. Źródło: Piotr Kenig i Wojciech Kominiak, Bielsko-Biała i okolice na dawnej pocztówce w czasach monarchii austro-węgierskiej, WMW Mirosław Caputa, Bielsko-Biała 2001. Domena: publiczna.
Pod koniec XIX wieku w ramach walki z nasilającą się germanizacją w mieście, Polacy złożyli do bialskiego magistratu wniosek o zgodę na budowę polskiej szkoły. Jednak, jak można było przypuszczać niemieccy urzędnicy wydali decyzję odmowną. Przełom w sprawie budowy nastąpił dopiero po wniesieniu odwołania od decyzji do władz regionalnych we Lwowie, które uchyliły decyzje władz miejskich i wyraziły zgodę na budowę.
fot. Budynek dawnej szkoły im. Tadeusza Kościuszki w Białej w 2025 r.
W 1897 roku z inicjatywy Towarzystwa Szkoły Ludowej przy osobistym zaangażowaniu wielkiego polskiego poety i ówczesnego prezesa TSL — Adama Asnyka przy ówczesnej ulicy Kolejowej przystąpiono do budowy gmachu szkolnego pierwszej polskiej szkoły ludowej w Białej. Środki na budowę pochodziły z różnych źródeł, m.in. z subwencji Sejmu Krajowego we Lwowie, zbiórek, darowizn od osób prywatnych oraz bezzwrotnej pożyczki od Towarzystwa im. Tadeusza Kościuszki. Projekt okazałego, dwupiętrowego gmachu szkolnego opracował krakowski architekt profesor Sławomir Odrzywolski, a koszt jego budowy wyniósł 109 604 koron. Prace budowlane zakończono w sierpniu 1898 roku i 3 września otwarto szkołę. Gmach nowej szkoły rozmiarami i okazałością budził podziw wśród miejscowej ludności. Elewację budynku zdobiły medaliony z podobiznami wielkich Polaków oraz orzeł Jagiellonów. Szkoła otrzymała imię Tadeusza Kościuszki.
fot. Tablica „Szkoła Polska” na elewacji budynku.
W pierwszym roku działalności zatrudniano w szkole czterech nauczycieli oraz szkolnego lekarza. Dyrektorem szkoły został Antoni Rotter, dla którego w budynku szkolnym urządzono mieszkanie. Do szkoły uczęszczało 356 uczniów, którzy mogli uczyć się poprawnej polszczyzny w mowie i pisaniu oraz poznawać piękno i bogactwo własnej kultury. Szkoła szybko stała się prawdziwą oazą polskości. Prowadzono w niej kursy dla dorosłych mające dokształcić słabo mówiących po polsku robotników i rzemieślników. Zorganizowano teatr amatorski oraz regularne spotkania literackie i wycieczki turystyczne. Wielu uczniów było członkami Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Otwarcie szkoły wywoływało ciągłe sprzeciwy lokalnych Niemców. Fabrykanci niemieccy stosowali represje wobec polskich robotników, którzy zapisali dziecko do polskiej szkoły. Na porządku dziennym były przypadki zwalniania ich z pracy z tego powodu. Jednak szykany ze strony Niemców nie zastraszały polskiej ludności, wręcz przeciwnie podniosły ich świadomość narodową. Wyrazem tego był stały wzrost liczby uczniów w szkole. W 1912 roku szkoła była tak przepełniona, że została podzielona na dwie szkoły męską i żeńską. Szkołę żeńską, która otrzymała imię Królowej Jadwigi przeniesiono do budynku po przeciwnej stronie ulicy.
fot. Część medalionów z podobiznami sławnych Polaków.
W 1914 roku po wybuchu I wojny światowej władze zajęły budynek szkolny na potrzeby uchodźców ze wschodu. Szkołę im. Tadeusza Kościuszki przeniesiono do wynajętych pomieszczeń przy obecnej ulicy Wyzwolenia, Czytelni Polskiej na placu Wolności oraz sal organizacji rzemieślniczych. Lekcje odbywały się w trybie trzyzmianowym, a sale wypełnione były po brzegi. Jednocześnie szkoła posiadała duże braki kadrowe, gdyż większość nauczycieli została powołana do wojska. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę szkołę przeniesiono do nowej siedziby w budynku dawnej niemieckiej szkoły katolickiej przy obecnej ulicy Piłsudskiego. Po zajęciu Białej przez Niemców we wrześniu 1939 roku, okupant zlikwidował szkołę, a w jej budynku urządził szpital wojskowy. Uczniowie wrócili do budynku szkolnego dopiero we wrześniu 1945 roku.
fot. Orzeł Jagiellonów.
Pierwsza polska szkoła ludowa w Białej – Bielsko-Biała, ul. Legionów 25