W 1873 roku w zniemczonej Białej notariusz dr Edward Stiasny, ks. Stefan Kossecki oraz fotograf Franciszek Wyspiański powołali do życia „Stowarzyszenie Czytelni Polskiej ku wzajemnej pomocy i nauce”. Jego celem było zjednoczenie wszystkich Polaków mieszkających w Białej w niesieniu wzajemnej pomocy materialnej, moralnej, umysłowej oraz pielęgnowanie ojczystej mowy z uwagi na bardzo silnie narastającą germanizację. Cele te realizowane były przez urządzanie odczytów, przedstawień teatralnych, zabaw, prowadzenie czytelni i biblioteki, pomoc w poszukiwaniu pracy, udzielanie zapomóg i pomocy lekarskiej biedniejszym członkom, naukę czytania, pisania, rachunków, śpiewu i rysunków. Każdy członek stowarzyszenia musiał płacić wpisowe oraz składki, które stanowiły główne źródło finansowania organizacji. Inne źródła stanowiły darowizny oraz dochody z organizowanych przedstawień, koncertów i zabaw. Członkami stowarzyszenia w liczbie 170 zostali głównie okoliczni rolnicy, a ponadto rzemieślnicy, urzędnicy i nieliczni przedstawiciele inteligencji. W czerwcu 1873 roku stowarzyszenie otworzyło w hotelu „Pod Czarnym Orłem” czytelnię z biblioteką, do której zapisało się 200 osób, w tym kilku miejscowych Niemców.
Afisz Czytelni Polskiej w Białej. Autor: b.d. Wydawca: Andreas Mädler. Rok: 1895. Źródło: Biblioteka Jagielońska. Domena: publiczna.
Powstanie pierwszej polskiej organizacji narodowej w Białej stało się przyczynkiem do prześladowań jej członów przez lokalnych Niemców. Doszło do licznych szykan i procesów wobec ks. Kosseckiego i dr Stiasnego, na którego nawet zorganizowano nieudany zamach. Zdarzały się też przypadki usuwania Polaków z pracy za przynależność do czytelni. Usuwana przez Niemców z zajmowanych lokali Czytelnia Polska musiała nieustannie przeprowadzać się z miejsca na miejsce. Częste zmiany lokalizacji w znacznym stopniu utrudniały realizację działalności. Działacze skupieni wokół Czytelni coraz częściej zastanawiali się nad zakupem własnego lokalu. Zadanie to było jednak trudne do realizacji z uwagi na nieprzychylność zarówno władz niemieckich, które torpedowały starania Czytelni o zakup na własność nieruchomości lub działki, jak i lokalnych Niemców, którzy drastycznie podnosili ceny nieruchomości.
Po prawej stronie dwupiętrowy budynek przy pl. Franciszka – siedziba Czytelni Polskiej w Białej. Karta pocztowa: Biala – Franzensplatz. Autor: nieznany. Wydawca: Karl Gizicki Papierhandlung. Rok: 1899. Źródło: Piotr Kenig i Wojciech Kominiak, Bielsko-Biała na dawnej pocztówce w czasach monarchii austro-węgierskiej, WMW Mirosław Caputa, Bielsko-Biała 2001. Domena: publiczna.
Dopiero w marcu 1893 roku dzięki darowiznom społeczeństwa polskiego oraz zastosowaniu fortelu polegającego na zakupie nieruchomości na podstawioną osobę, władzom Czytelni udało się zrealizować ten cel. 28 marca 1893 roku niejaki Długoszewski nabył od bialskiego Niemca za cenę 16.800 złr jednopiętrowy budynek przy ówczesnym placu Franciszka. W dniu następnym Długoszewski sprzedał go Czytelni Polskiej. W ten sposób organizacja stała się właścicielem piętrowej, zaniedbanej rudery, która nadawała się jedynie do rozbiórki. Dopiero na jej ruinach wzniesiono nowy, okazały, dwupiętrowy budynek. Na realizację inwestycji Czytelnia zaciągnęła pożyczkę w wysokości 20.000 złr w Banku Krajowym we Lwowie. Prace budowlane nadzorował budowniczy Rost. Uroczyste poświęcenie nowej siedziby Czytelni Polskiej odbyło się w sobotę 29 września 1894 roku tj. w dniu św. Michała patrona Galicji. W budynku swoje lokum znalazła pierwsza biblioteka publiczna w Białej, która w 1894 roku posiadała 1020 książek polskich i 370 w języku niemieckim.
fot. Budynek Czytelni Polskiej w Białej w 2023 r.
Na przełomie XIX i XX wieku pełniąc rolę propagatora polskiej kultury, oświaty i patriotyzmu wśród miejscowej ludności, Czytelnia była najsilniejszą polską placówką działającą w mieście. W jej budynku odbywały się liczne spotkania, imprezy narodowe oraz robotnicze. Wiele pomieszczeń zajęły polskie organizacje, m.in. Koło Towarzystwa Szkoły Ludowej, gniazdo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, Stowarzyszenie Zawodowe Robotników Manufakturowych i Fabrycznych oraz Rękodzielników, Chrześcijańskie Związki Zawodowe, teatr pod auspicjami PPS. Na parterze funkcjonowała restauracja. Po odzyskaniu przez Polskę w 1918 roku niepodległości działalność Czytelni osłabła, jedynie biblioteka pracowała pełną parą. W 1928 roku jej zasoby liczyły około 4000 książek i czasopism, które udostępniane były zainteresowanym we wtorki i piątki w godzinach od 17:30 do 20:00.
W 1939 roku w związku z widmem zbliżającej się wojny Czytelnia została zamknięta, a część księgozbioru zabezpieczona. Po wyzwoleniu Bielska i Białej biblioteka Czytelni Polskiej wznowiła działalność oferując zbiór 1200 książek, które udało się ocalić podczas okupacji. Jednak w 1950 roku z przyczyn politycznych biblioteka została zlikwidowana przez nieprzychylnie nastawione władze miejskie. Jej zbiory przekazano do ówczesnej Miejskiej Biblioteki Publicznej, a dokumentację Czytelni Polskiej bezpowrotnie zniszczono.