W 1896 roku żydowscy zwolennicy proniemieckiej asymilacji powołali do życia pierwsze na świecie żydowskie towarzystwo gimnastyczne Bielitz-Bialaer Israelitischer Turnverein, którego celem było krzewienie kultury fizycznej wśród młodzieży żydowskiej oraz umożliwienie jej spotkań we własnym gronie. Od początku swojej działalności klub borykał się z problemami lokalowymi. Brak własnej siedziby wymuszał prowadzenie zajęć w wynajętych pomieszczeniach, m.in. hotelu President, Żydowskiej Szkoły Ludowej, Żydowskiej Gminy Wyznaniowej lub hali sportowej przy ul. Strzelniczej. Bardzo często zajęcia odbywały się również w plenerze.
rys. Znak Makkabi Bielsko
Po I wojnie światowej proniemieccy działacze sportowi zostali wyparci z klubu przez syjonistów, którzy w 1925 roku przekształcili stowarzyszenie w Bielsko-Bialskie Żydowskie Stowarzyszenie Gimnastyczno-Sportowe „Makkabi”. W związku ze zmianą władz jego dotychczasowy zakres działalności uległ zmianie. W latach 1927-1928 towarzystwo wybudowało na Hali Boraczej drewniane schronisko, które było pierwszym schroniskiem żydowskim na świecie oraz powołało do życia sekcję narciarską. W 1931 roku sekcja zorganizowała w pobliżu schroniska pierwsze Żydowskie Narciarskie Mistrzostwa Europy Środkowej. W zawodach, które okazały się jej wielkim sukcesem, wzięło udział 300 narciarzy.
fot. Schronisko na Hali Boraczej mogące przenocować 50 osób. Karta pocztowa: Schronisko na Hali Boraczej. Autor: b.d. Wydawca: Bazar Papierniczy – L. Sterling i H. Fleissig, Bielsko. Rok: 1918-1936. Źródło: Biblioteka Narodowa. Domena: publiczna.
Problemy lokalowe Makkabi zostały rozwiązane w roku 1934, kiedy przy obecnej ulicy Mickiewicza, władze Żydowskiej Gminy Wyznaniowej wybudowały Żydowski Dom Ludowy im. Chaima Bialika – poety, powieściopisarza i eseisty żydowskiego. W budynku znajdowały się sala gimnastyczna, szatnie i prysznice. Sala otwarta była dla ćwiczących od poniedziałku do czwartku w godzinach 16-22. W roku 1937 klub liczył pięciuset członków czynnych i należał do największych żydowskich organizacji sportowych w kraju. W sali gimnastycznej organizowane były zajęcia lekkoatletyczne, gimnastyczne, koszykówki, siatkówki oraz rytmiki i tańców. Prężnie działały utworzone sekcje: gimnastyczna, piłki nożnej, pływacka, bokserka, koszykówki oraz turystyczna, która organizowała wycieczki w Tatry i Pieniny. Działalność stowarzyszenia Makkabi nie ograniczała jedynie do sportu, brało ono udział w życiu społeczno-kulturalnym miasta, organizując m. in. bale i pokazy sportowe.
Piłkarze Żydowskiego Klubu Sportowego Makkabi Bielsko. Źródło: Jacek Proszyk, Życie według wartości – żydowski liberalizm, ortodoksja i syjonizm w Bielsku-Białej, Wydawnictwo „Haskala”, Jaworze 2012.
Wybuch II wojny światowej przerwał działalność klubu. Po jej zakończeniu ocaleni działacze chcieli kontynuować pracę żydowskich organizacji sportowych i powołali do życia Żydowski Klub Sportowy Makkabi. Jego celem miało być krzewienie kultury fizycznej, propagowanie wychowania fizycznego oraz przyciągnięcie młodzieży. W grudniu 1948 roku do Urzędu Wojewódzkiego Śląsko-Dąbrowskiego skierowano prośbę o zarejestrowanie klubu, jednak we wrześniu 1950 roku władze odmówiły rejestracji, stwierdzając, że jego powstanie nie odpowiada względom pożytku społecznego. W związku z odmową, następcy prawni Izraelickiej Gminy Wyznaniowej w 1951 roku przekazali budynek przy ulicy Mickiewicza na potrzeby teatru lalek.
fot. Budynek Teatru Banialuka w 2017 r.
Prace budowlane zmierzające do przystosowania pomieszczeń sportowych na potrzeby teatru rozpoczęto w 1953 roku. Pierwsza premiera sztuki Teatru Lalek Banialuka, odbyła się w 1958 roku. Banialuka jest jednym z najstarszych i najbardziej znanych teatrów lalkowych zarówno w kraju, jak i na świecie. Ze swoimi przedstawieniami odwiedziła kilkadziesiąt państw wśród nich Japonię, Chile i Stany Zjednoczone. Uczestniczyła w najbardziej prestiżowych festiwalach teatralnych m.in. w Edynburgu, Awinionie, Cividale del Friuli, Nowym Jorku i Charleville-Mézières. Od 1966 roku jest organizatorem Międzynarodowego Festiwalu Sztuki Lalkarskiej.
Żydowski Dom Ludowy im. Chaima Bialika, Teatr Lalek Banialuka – Bielsko-Biała, ul. Mickiewicza 20