Pierwsze wzmianki o ewangelikach w Białej pojawiają się już w kronikach z końca XVI wieku, kiedy to podlegali oni parafii w Kętach. W XVIII wieku w okresie kontrreformacji bialscy ewangelicy podobnie jak większość członków tego wyznania znosili liczne prześladowania. Szykany nasiliły się w 1723 roku, kiedy Biała uzyskała prawa miejskie, o czym świadczą skargi kierowane do władz, w tym do samego króla Augusta Mocnego. Sytuację społeczności ewangelickiej złagodził dopiero przywilej króla Stanisława Augusta z dnia 16 kwietnia 1766 roku gwarantujący jej wolność sumienia i wyznania.
Kościół ewangelicki w Białej ok. 1870 r. Źródło: Piotr Kenig, Zarys dziejów luteranizmu w Bielsku-Białej, Muzeum Okręgowe w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała 2000.
Na początku lat siedemdziesiątych XVIII wieku zbór ewangelicki w Białej i Lipniku liczył około 1200 członków. Społeczność ta jednak nie posiadała własnego kościoła. Nabożeństwa odbywały się głównie w systemie domowym oraz korzystano z kościołów w Cieszynie i Pszczynie. Dopiero po wydaniu w 1781 roku cesarskiego patentu tolerancyjnego, 2o listopada tegoż rok odbyło się uroczyste poświęcenie placu pod budowę świątyni na terenie cmentarza ewangelickiego w Białej, przy obecnej ulicy Staszica. Dzięki wsparciu wiernych z Bielska i okolicznych gmin w ciągu miesiąca wzniesiono drewniany dom modlitwy. Uroczystości Bożego Narodzenia, które odbywały się już w nowo wybudowanej świątyni cieszyły się tak dużym zainteresowaniem wiernych, że do okien budowli przystawiono drabiny, aby mogli oni wejść do środka. Ponieważ w Białej, podobnie jak w Bielsku, członkowie zboru byli narodowości niemieckiej i polskiej, w co trzecią niedzielę odprawiane było nabożeństwo w języku polskim. W czerwcu 1783 roku do nowej lokalizacji przy obecnej ulicy Piłsudskiego przeniesiono dotychczasowy cmentarz, na którym wzniesiono dom modlitwy.
Karta pocztowa: Biala – Josefsplatz. Autor: b.d. Wydawca: J. Jurczik, Biala. Rok: 1910. Źródło: Monika Broda i Wiesław Ćwikowski, Bielsko-Biała i okolice – historia pocztówką pisana, Oficyna Wydawnicza M-C, Bielsko-Biała 2002. Domena: publiczna.
19 września 1792 roku położono kamień węgielny pod budowę kościoła noszącego obecnie imię Marcina Lutra. Projekt świątyni w stylu klasycystycznym wykonał myślenicki inżynier obwodowy Breuning, a pracami budowlanymi kierował miejscowy mistrz budowlany Jan Feuerabend. Przez kolejne trzy lata wznoszono mury budowli, otaczając nimi drewniany dom modlitwy. Taki sposób budowania gwarantował możliwość ciągłego prowadzenie nabożeństw. Dom modlitwy rozebrano dopiero w 1798 roku, kiedy kościół był już od trzech lat nakryty dachem. W tym samym roku na dachu wyposażonej w zegar wieży osadzono krzyż kończący budowę. Rok 1817 był szczególny w dziejach kościoła, gdyż w lipcu kościół odwiedził cesarz Franciszek I.
fot. W głębi kościół im. Marcina Lutra w 2024 r.
W latach trzydziestych XIX wieku przystąpiono do prac mających na celu wykończenie wnętrza świątyni. W 1832 roku drewniane chóry zastąpiono murowanymi, na których wsparto sklepienie kościoła, a w kolejnych latach Jan Friedel z Opawy przyozdobił wnętrze świątyni sztukateriami. Zainstalowano też nową ambonę oraz ołtarz zaprojektowany i wykonany przez znanego rzeźbiarza krakowskiego Stefana Korneckiego. W 1837 roku ołtarz ozdobiono obrazem „Jezus w Ogrojcu”, namalowanym przez wiedeńskiego malarza Josefa Danhausera. W latach 1840-1843 teren kościoła otoczono murowanym ogrodzeniem. W 1858 roku dach kościoła pokryto łupkiem, a wieżę blachą ocynkowaną. W latach sześćdziesiątych XIX wieku przebudowano do obecnej postaci wieżę kościelną, na której w 1881 roku zawieszono trzy nowe dzwony odlane przez lokalną firmę Carla Schwabe.
fot. Wieża kościelna w 2012 r.
Najcenniejszym skarbem kościoła ewangelickiego w Białej są piękne organy, które w 1848 roku zastąpiły stary instrument z 1784 roku. Nowe organy zostały wykonane w pracowni sławnego mistrza z Opawy Karla Kuttlera na zamówienie pastora Jakuba Hönela. Ich fundatorem był bialski kupiec Rudolf Theodor Seeliger. Organy stanowiące obecnie zabytek klasy europejskiej posiadały ruchome figury i 1550 piszczałek o wielkości od 1 cm do 5 m.
Kościół ewangelicko-augsburski Marcina Lutra w Białej – Bielsko-Biała, ul. Stanisława Staszica 2